روزگاری مایه حیات  شهر بود و خروشان کنار پل‌های پر شکوه اصفهان. امروز اما زاینده رود تنها زمینی خشک و خالی‌ است، تهی از نشاط وعظمت پیشین خود. کشاورزانی که پیش از این در کنار زمین‌های حاصلخیز زاینده رود، مشغول به کشت محصولات خود بودند هم اکنون ما یحتاج خود را از طریق تمیز نگه داشتن کف رودخانه به دست می‌‌آورند.

زاینده رود طی‌صد‌ها سال گذشته از محل سرچشمه خود در رشته کوه زاگرس به اصفهان سرازیر می‌‌شد و عاملی مهم برای معیشت مردم استان اصفهان به شمار می‌‌رفته.

اما این فقط استان اصفهان نیست که با مشکل شدید کم آبی رو به رو است؛ ایران در تابستان جاری برای هفتمین سال متوالی با بحران کم آبی‌ مواجه شد. از کم آبی‌ در مشهد در شمال شرقی‌ کشور گرفته، تا استان خوزستان در جنوب غربی، خشک شدن دریاچه ارومیه در شمال غربی و دریاچه هامون در جنوب شرقی‌، مشکل کم آبی هم اکنون به بحرانی فراگیر در چهار گوشه ایران بدل شده، که تبعات انسانی‌ و محیط زیستی‌ جدی به همراه دارد. تابستان جاری مسئولین از احتمال جیره بندی آب در دوازده شهر کشور در صورت تداوم میزان مصرف معمول آب خبر دادند.

در همین زمینه اخیرا گری لوییس، نماینده مستقر سازمان ملل در ایران اعلام کرد کمبود آب جدی‌ترین چالش امنیت انسانی‌ در ایران به شمار می‌‌رود.

بنا برآمار اتاق بازرگانی اصفهان، خشک شدن زاینده رود باعث شده نزدیک دو میلیون کشاورز در آمد خود را از دست بدهند؛ این رقم معادل ۴۰ درصد‌ جمیعت محلی محسوب می‌‌شود. دولت به کشاورزان مبلغی بابت جبران خسارت اهدا کرده ولی‌ این مبلغ در مقابل در آمد معمول این کشاورزان ناچیز است.   

به گفته کارشناسان به دنبال خشک شدن زاینده رود ده‌ها هزار هکتار زمین حاصلخیز در استان اصفهان تبدیل به بیابان شده، و بیش از ۵۰۰ میلیون درخت از بین رفته اند.

در واکنش به موقعیت بیش از پیش سخت اقتصادی و تخریب محیط زیست، ششم شهریور ماه سال جاری، هزاران شهروند اصفهانی‌ در کف خشک رودخانه زاینده رود تجمع کردند. طی‌ تظاهراتی مسالمت آمیز، آنان خواستار تلاش بیشتر مسئولین استانی و دولت مرکزی برای احیای زاینده رود شدند. اما اعتراضات ناشی‌ از بحران کم آبی همیشه این گونه مسالمت آمیز نبوده.

آب تخلیه شده از زاینده رود، به منظور تامین نیازهای مصارف خانگی و صنعتی در سد زاینده رود نگه داری می‌‌شود. اما با تشدید بحران کم آبی در استان‌های یزد و کاشان، بخشی از آب زاینده رود به این استان‌ها منتقل شد. در آن زمان دولت تاکید می‌‌کرد آب منتقل شده به منظور تامین مصارف خانگی این استان‌ها بوده، ولی‌ کشاورزان محلی در استان اصفهان معتقد بودند انتقال آب به منظور استفاده صنعتی صورت گرفته. بعد از اینکه چندین تظاهرات متوالی موفق به توقف این پروژه نشدند، اسفند ماه سال ۹۱ نزدیک به هزار کشاورز از منطقه خوراسگان در شرق اصفهان با حمله به لوله‌های انتقالی آب به استان یزد اقدام به تخریب آنان کردند. نهایتا پلیس ضدّ شورش به منطقه اعزام شد تا مانع از تخریب بیشتر تاسیسات شود و دولت به کشاورزان وعده احیای زاینده رود در پاییز را داد.

این اتفاق تلخ نشان داد چطور بحران کمبود آب می‌‌تواند سبب بروز رقابت‌های منطقه‌ای بسیار مضر برای دستیابی به منابع آبی شود.    

علیرغم اینکه میزان بارش در ایران به طور متوسط سالانه تنها ۲۰۰ میلیمتر، یعنی‌ تقریبا  یک سوم میزان متوسط جهانی‌ است، بحران کم آبی کنونی  تا حد زیادی بر آمده از سؤ مدیریت منابع آبی است. ۹۰ درصد مصرف آب در ایران در صنعت کشاورزی صورت می‌گیرد و دلیل عمده این آمار بالا استفاده از روش‌های ناکارآمد آبیاری و کشاورزی است. استفاده بی‌ رویه از منابع آبی زیر زمینی‌ (که جایگزین کردن آن بسیار دشوار است)  به جای به کار گیری از راهکارهای مناسب ذخیره سازی آب همواره یک مشکل اساسی‌ بوده. بنا بر آمار سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل، میزان استخراج آب زیر زمینی‌ در ایران از سال ۱۹۷۰ تا ۲۰۰۰ رشد چهار برابری داشت.

در عین حال، استفاده گسترده از کود شیمیایی به جای کود طبیعی که میزان بالاتری آب مصرف می‌‌کنند نیز از عوامل دیگر اسراف  در منابع آبی به شمار می‌‌رود. اما به عقیده برخی‌ کار شناسان، یارانه‌های دولتی مرتبط به منابع آبی علت اصلی‌ ترویج مصرف اسراف آمیز به شمار می‌‌رود؛ قیمت تصنعی و پایین آب باعث می‌‌شود کشاورزان بهره‌‌برداری از آب را امری از پیش فرض شده و مسلم تلقی‌ کنند حال که در واقعیت آب منبعی به شدت کمیاب و پر ارزش است.

خشک شدن دریاچه ارومیه

تا دو دهه پیش،  با حدود ۳۱ میلیارد متر مکعب آب دریاچه ارومیه بزرگترین دریاچه خاور میانه محسوب می‌‌شد. امروزه تنها حدود ۵ درصد آن بر جای خود باقی‌ است. روند پر شتاب خشک شدن دریاچه ارومیه بر آمده از استخراج بی‌ رویه منابع آب زیر زمینی‌ در منطق مجاور و دوره های متوالی خشکسالی، تبعات انسانی‌ و محیط زیستی‌ سنگینی‌ دارد. قربانعلی سعادت، استاندار آذربایجان غربی هشدار داده که خشک شدن دریاچه ارومیه می‌‌تواند موجب جا به جایی‌ حدود ۶ میلیون نفر از ساکنین منطقه شود و علاوه بر این، انتشار نمک ناشی‌ از خشک شدن دریاچه صدمه جدی به زمین‌های کشاورزی در اطراف دریاچه وارد می‌کند. دریاچه ارومیه به دلیل برخورداری از گونه‌های نایاب پرندگان و خزندگان توسط سازمان یونسکو به عنوان اندوخته طبیعی جهانی‌ ثبت شده. بدین ترتیب خشک شدن دریاچه ارومیه به معنای از بین رفتن ذخأیر ژنتیکی نایاب جهانی‌نیز هست.

حسن روحانی، رئیس جمهوری فعلی‌ ایران، در تبلیغات کاندیداتوری خود وعده احیای دریاچه ارومیه را داد. از زمان آغاز به کار، دولت روحانی « ستاد احیای دریاچه ارومیه » متشکل از کارشناسان محیط زیست، زمین شناسی‌، اقتصادی و مسئولین دولتی را تاسیس کرده. این ستاد طرحی ۲۴ گانه برای نجات دریاچه ارومیه تصویب کرده است که شامل توقف کلیه پروژه‌های سد سازی و استخراج منابع آب زیر زمینی‌ در حوالی دریاچه، انتقال آب از رود ارس، و همچنین راه اندازی یک سیستم مطالعاتی ۲۴ ساعته اکوسیستم دریاچه ارومیه است.

سازمان برنامه توسعه سازمان ملل نیز فعالیت‌هایی‌ با هدف احیای دریاچه ارومیه آغاز کرده. در سال ۲۰۱۲ این سازمان یک پروژه ابتدایی‌ به منظور آموزش روش‌های آبیاری و کشاورزی بهینه به کشاورزان منطقه شروع کرد. کشاورزان حاضر در این کلاس‌ها شیوه بهره برداری از کود طبیعی و جایگزین کردن کشت‌های پر مصرف آب را آموختند. اخیرا دولت ژاپن نیز ۱ میلیون دلار به پروژه احیای دریاچه ارومیه اهدا کرد.

حل بحران کم آبی در ایران بدون تردید کاری دراز مدت و پر هزینه خواهد بود: بنا بر پیش بینی‌ حمید چیت چیان، وزیر نیرو، احیای دریاچه ارومیه تا ۱۵ سال می‌‌تواند طول بکشد و حدود ۴ میلیارد دلار هزینه در بر خواهد داشت.

اما هزینه سهل انگاری می‌‌تواند بسیار خطرناک تر باشد.